Ο Πολικός αστέρας, χωρίς καμιά αμφιβολία είναι ο πιο «διάσημος» αστέρας του βορείου ημισφαιρίου. Του έδωσαν πολλά ονόματα, όπως το Αστέρι του Βορρά ή ο Αστέρας των Θαλασσών, αφού για πολλούς αιώνες αποτελούσε το φύλακα άγγελο όλων των θαλασσοπόρων που αρμένιζαν στα βόρεια γεωγραφικά πλάτη. Δείχνοντας πάντοτε το Βόρειο Πόλο, καθοδηγούσε και βοηθούσε στον προσανατολισμό των ναυτικών, αποτελώντας το μοναδικό σταθερό σημείο αναφοράς στα ταξίδια τους στην ανοιχτή θάλασσα.
Επίσης με τη βοήθειά του μπορούσαν να προσδιορίσουν το γεωγραφικό τους πλάτος. Αυτοί ακριβώς είναι οι λόγοι, που ο Πολικός Αστέρας ήταν, και θα εξακολουθεί να είναι για πολλά χρόνια ακόμα, τόσο σημαντικός για τη ναυσιπλοΐα και όχι μόνο.
Το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό του Πολικού Αστέρα, από το οποίο πηγάζει και η ανεκτίμητη χρησιμότητά του, είναι πως βρίσκεται λίγο πολύ ακριβώς πάνω από το Βόρειο Πόλο, καταδεικνύοντας τον, έχοντας μάλιστα πάντα, καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου, σταθερή θέση.
Στην Ελλάδα είναι αειφανής. Το σημαντικότερο ξεχωριστό γνώρισμα της Μικρής Άρκτου είναι ότι στα χρόνια μας περιέχει το Βόρειο Ουράνιο Πόλο και συνορεύει με τους αστερισμούς Καμηλοπάρδαλη, Δράκοντα και Κηφέα. Τα επτά φωτεινότερα άστρα της Μικράς Άρκτου δίνουν την εντύπωση ότι σχηματίζουν μια κουτάλα, όμως τα 4 είναι αμυδρά. Το άστρο στην άκρη του χερουλιού της κουτάλας είναι ο Πολικός Αστέρας [Polaris], ο αστέρας που χρησιμεύει για τον εντοπισμό του Βορρά, όσο και του ίδιου του αστερισμού του. Βρίσκεται αν προεκτείνουμε το ευθύγραμμο τμήμα μεταξύ των α και β της Μεγάλης Άρκτου προς την πλευρά του α κατά το πενταπλάσιο αυτού.
Σε οποιοδήποτε λοιπόν σημείο του βορείου ημισφαιρίου κι αν βρισκόμαστε, μπορούμε να τον διακρίνουμε και, πολύ απλά, φέρνοντας μια κάθετη νοητή γραμμή προς τον ορίζοντα, να μπορούμε να προσδιορίσουμε, ουσιαστικά με μεγάλη ακρίβεια, τον πραγματικό βορρά. Ο Πολικός αστέρας βρίσκεται εύκολα στον ουρανό, αν προεκτείνουμε τη γραμμή από τον β στον α Μεγάλης Άρκτου πέρα από τον α κατά πενταπλάσια απόσταση της αβ.
Μάλιστα η γωνιακή του απόσταση από τον πόλο θα μειώνεται μέχρι το έτος 2100, οπότε θα φθάσει σε ένα ελάχιστο 26,5 λεπτών και μετά θα αρχίσει να αυξάνεται.
Θέσεις της Μικρής Άρκτου ανά εποχή φαίνονται στην εικόνα παρακάτω:
Ο Πολικός Αστέρας είναι ένας τριπλός αστέρας, αποτελούμενο από τον κύριο αστέρα Polaris Aa (ένας κίτρινος γίγαντας), σε σύζευξη και τροχιά με ένα μικρότερο αστέρα σύντροφο (Polaris Ab) και το ζευγάρι αυτό σε σύζευξη με τον Polaris B (ανακαλύφθηκε τον Αύγουστο του 1779 από τον William Herschel).
Ο Πολικός Αστέρας έχει αποκληθεί «ο χρησιμότερος πρακτικά αστέρας στον ουρανό», επειδή βοηθά όχι μόνο τη ναυσιπλοΐα αλλά και την κάθε εύρεση του βορρά από ξηρά και θάλασσα στην οποιαδήποτε αστροφώτιστη νύχτα: βρίσκεται πρακτικά στο ίδιο σημείο οποιαδήποτε ώρα του 24ώρου και οποιαδήποτε στιγμή του έτους. Από την πρώτη ακμή της ναυσιπλοΐας στους νεότερους χρόνους έλαβε τον τίτλο Stella Maris (Θαλάσσιος Αστέρας) . Ο Bayer αποκαλεί τον Πολικό Αστέρα la Tramontana.
Κλασική Μυθολογία
Η Μικρή Άρκτος ως αστερισμός δεν είναι τόσο αρχαία όσο η Μεγάλη. Φαίνεται πως οι Φοίνικες ήταν από τους πρώτους που την παρατήρησαν, πράγμα φυσικό για έναν κατεξοχήν ναυτικό λαό, αφού τη χρησιμοποίησαν για πολλές χιλιετηρίδες σαν ουράνιο σημάδι. Γρήγορα έγινε γνωστή και στους Έλληνες, που την ονόμαζαν Κυνόσουρα ή Φοινίκη. Στη Μυθολογία Κυνόσουρα ήταν η τροφός του Δία. Στους νεότερους χρόνους έτσι ονομάζεται συνήθως μόνο ο Πολικός Αστέρας, αλλά η ονομασία αυτή ήταν πάντα γνωστή και τη βρίσκουμε σε επιστημονικά συγγράμματα δύο και τριών αιώνων. Επίσης ονομαζόταν Μικρή Άμαξα, ενώ στο Μεσαίωνα λεγόταν Τραμουντάνα, δηλαδή πέρα ή πάνω από το βουνό. Η τελευταία αυτή ονομασία δινόταν όχι μόνο σε ολόκληρο τον αστερισμό αλλά και στο πιο λαμπρό άστρο του, τον Πολικό Αστέρα. Αυτό το όνομα θυμίζει το γνωστό παγκόσμιο και πανάρχαιο μύθο του Κοσμικού Βουνού που αναφέρεται στον Πολικό Αστέρα.
Για πολλούς αιώνες ο Πολικός Αστέρας ήταν το αστέρι οδηγός για τους θαλασσοπόρους. Οι αγγλοσαξονικές φυλές, πριν χίλια και περισσότερα χρόνια, τον αποκαλούσαν Καράβι-Άστρο (Scip-Steorra). Οι άραβες αστρονόμοι τον ήξεραν σαν Al Kaukab al Shamaliyy, το Αστέρι του Βορρά ή Al Kiblah, όσον αφορά τη χρησιμότητά του να προσδιορίζει την κατεύθυνση της Μέκκας. Η υποτιθέμενη ακινησία του Πολικού Αστέρα αναφέρεται από τον Κομφούκιο, τον 5ο αιώνα π.Χ.:
«Αυτός που διοικεί με ηθική δύναμη είναι σαν τον Πολικό Αστέρα, που μένει ακλόνητος στη θέση του, ενώ τα μικρότερα άστρα αποτίουν φόρο τιμής σ’ αυτόν…» Για τους Ινδιάνους Pawnee της Νεμπράσκα, ο Πολικός Αστέρας είναι το άστρο που δεν περπατά.
Λέγεται ότι τον αστερισμό καθιέρωσε τον 6ο αιώνα π.Χ. ο Έλληνας αστρονόμος Θαλής ο Μιλήσιος, αλλά είναι βέβαιο ότι ήδη χρησιμοποιούταν ως οδηγός από τους ναυτικούς. Στην αρχαιότητα η Μικρά Άρκτος, που σημαίνει «Μικρή Αρκούδα», ονομαζόταν «το φτερό του Δράκοντα», και ήταν τμήμα του αστερισμού Δράκων. Ο Άρατος ο Σολεύς, Έλληνας ποιητής, λέγεται ότι ονόμασε τον αστερισμό Κυνόσουρα, δηλαδή «ουρά σκύλου». Η ονομασία αργότερα υιοθετήθηκε και από τους Ρωμαίους [Cynosura], και διατηρήθηκε μέχρι και τους χρόνους της Αναγέννησης. Ο Βρετανός ιστορικός του 19ου αι. George William Cox ταύτισε τη λέξη με το Λυκόσουρα, που αρχικά θα σήμαινε «Ουρά του Φωτός» (παραβάλλοντας τις λέξεις λυκόφως, λυκαυγές). Παρόμοια ακούγεται το όνομα ενός αστερισμού από την αρχαία Μεσοποταμία, του Antasurra (που δημαίνει η άνω σφαίρα ή Annassurra (ψηλός που ανατέλλει). Οι Ρωμαίοι χρησιμοποιούσαν και το όνομα Ursa Phoenicia, από το αρχαίο ελληνικό όνομα του Πολικού Αστέρα, «Φοινίκη». Οι Άραβες γνώριζαν τη Μικρή Άρκτο ως Al Dubb al Asghar, ακριβής μετάφραση του «Μικρά Άρκτος», αλλά πριν επηρεασθούν από τους Έλληνες τη θεωρούσαν ως μια ακόμα νεκροφόρο τράπεζα, όπως και τη Μεγάλη Άρκτο, με τους αστέρες της ουράς να είναι οι πενθούσες κόρες (Banat al Naash al Sughra) του νεκρού που ακολουθούν σε νεκρική πομπή, όπως ακριβώς και στην περίπτωση της Μεγάλης. Ακόμα, οι Άραβες παρομοίαζαν την Μικρά Άρκτο με ψάρι, ενώ την αποκαλούσαν και Al Fass, η Τρύπα από όπου περνά ο γήινος άξονας. Στους Πέρσες ήταν το hlilagji, το Μυροβάλανον ή καρπός της χουρμαδιάς. Οι Βαβυλώνιοι ονόμαζαν τη Μικρή Άρκτο, Λεοπάρδαλη [Peter Jensen], έμβλημα του σκότους, όπως είσης το σκότος συμβόλιζε και στην Αίγυπτο ως το τσακάλι του θεού Σηθ. Οι Κινέζοι την ονόμαζαν Peih Sing. Οι αρχαίοι Σκανδιναβοί την αποκαλούσαν «το μικρότερο άρμα» ή Θρόνο του Θωρ, ενώ οι απόγονοί τους [Δανία, Ισλανδία, Νορβηγία] ακόμα τη λένε Litli Vagn, Μικρό Κάρο. Ο Δάντης αποκαλούσε τους 7 αστέρες της Cornu, όνομα κοινό και στους επόμενους αιώνες, όπως φαίνεται και από γράμμα του Αμέρικο Βεσπούτσι, που ονομάζει τη Μικρή Άρκτο Elcorno. Παρόμοια, ήταν η Bocina (=σάλπιγγα) των Ισπανών βοσκών και Bogina (=βόας) των Ιταλών ναυτικών. Ο Καίσιος παρομοίασε την Μικρή Άρκτο με το άρμα που στάλθηκε από τον Ιωσήφ να φέρει τον πατέρα του στην Αίγυπτο, με το άρμα που μετέφερε το Προφήτη Ηλία στους ουρανούς και την αρκούδα που σκότωσε ο Δαβίδ. Το συνηθέστερο λαϊκό όνομα σήμερα στις ΗΠΑ είναι Little Dipper (=Μικρή Κουτάλα).
Στον αστερισμό της Μικρής άρκτου υπάρχουν 39 αστέρες ορατοί με γυμνό μάτι, φαινομένου μεγέθους ≤ 6,5 [εννοείται μακριά από την αστική φωτορρύπανση]. Ο Πολικός Αστέρας, α της Μικρής Άρκτου (Alpha Ursae Minoris) είναι ο φωτεινότερος του αστερισμού με φαινόμενο μέγεθος 2,02. Ο β Μικρής Άρκτου (Beta Ursae Minoris), είναι ο δεύτερος σε φωτεινότητα και έχει το όνομα: Kochab [Κοτσάμπ]. Ο γ (Gamma Ursae Minoris ή γ Ursae Minoris) ονομάζεται Φερκάντ, ο δ (Delta Ursae Minoris, Latinized from δ Ursae Minoris) Γιλντού. ο ε Μικρής Άρκτου (Epsilon Ursae Minoris από το ε Ursae Minoris) έχει φαινόμενο μέγεθος 4,23, ενώ ο ζ, με φαινόμενο μέγεθος 4,32 ονομάζεται στην Κίνα Kow Chin.
Η σύγχρονη Αστρονομία και Αστροφυσική μας πληροφορεί ότι ο Πολικός Αστέρας είναι ένας φωτεινός υπεργίγαντας επιφανειακής θερμοκρασίας 7.200 K με απόλυτο μέγεθος -3,64 (δηλαδή στην πραγματικότητα είναι 2.200 φορές λαμπρότερος από τον Ήλιο!) που απομακρύνεται από το Ηλιακό Σύστημα με ταχύτητα 17 χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο. Η μάζα του είναι εξαπλάσια της ηλιακής και ο όγκος του 27.000 φορές μεγαλύτερος του ηλιακού. Πρόκειται για τριπλό αστέρα: ο πρώτος συνοδός του, Polaris B, ένας κίτρινος νάνος (φασματικού τύπου F3 V), ανακαλύφθηκε από τον Ουίλιαμ Χέρσελ το 1780 και αποτελεί ένα καλό «τεστ» για ένα διοπτρικό τηλεσκόπιο διαμέτρου 6 εκατοστών σε μεγέθυνση 80 φορές, καθώς έχει φαινόμενο μέγεθος 9 και απέχει 18 δευτερόλεπτα του τόξου από τον κυρίως Πολικό (ή 380 δισεκατομμύρια χιλιόμετρα). Το 1929 ανακαλύφθηκε φασματοσκοπικώς η ύπαρξη του δεύτερου συνοδού, επίσης νάνου αστέρα, του Polaris Ab ή α UMi P ή α UMi a. Η απόσταση του συνοδού αυτού από τον κύριο αστέρα είναι «μόνο» 3 δισεκατομμύρια χιλιόμετρα.
Η μεγάλη φήμη του Πολικού Αστέρα δημιούργησε τη μόνιμη εντύπωση που έχουν πολλοί άνθρωποι ότι είναι και ο φωτεινότερος αστέρας στον ουρανό (σε φαινόμενο μέγεθος). Παρότι είναι σχετικώς φωτεινός και ξεχωρίζει καθώς δεν υπάρχουν άλλα φωτεινότερα άστρα στην περιοχή του, ο Πολικός απέχει πολύ από αυτή τη διάκριση, που στους αιώνες μας την κατέχει ο Σείριος. Ο Πολικός Αστέρας είναι στην πραγματικότητα μόλις ο 48ος σε φωτεινότητα.
https://stellarium-web.org/skysource/Polaris
